Lęk jest emocją powszechną i jak każda inna emocja i pełni określoną rolę w życiu każdego człowieka. Zadaniem “zdrowego lęku” jest zapewnienie jednostce przetrwanie i asymilację do otoczenia. W organizmie zachodzą również procesy fizjologiczne, które są wywołane pojawiającym się zagrożeniem i przetworzeniem tego zagrażającego bodźca poprzez poznawczą ocenę, która aktywizuje układ nerwowy do zachowania. Takimi reakcjami jest ucieczka, paraliż lub walka.
O zaburzeniach lękowych mówimy wtedy, kiedy nasilenie lęku wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie człowieka, a także wtedy, kiedy wywołuje dyskomfort i cierpienie. Powyższe objawy świadczą o tym, że “zdrowy lęk” przeobraził się w “lęk zaburzony” i przestał spełniać swoją funkcję adaptacyjną.
Jak odróżnić strach od lęku?
Zarówno strach jak i lęk należy różnicować w kontekście czterech komponentów składających się na istotę tych obu emocji. Należy do nich: aspekt emocjonalny, aspekt somatyczny, aspekt behawioralny oraz aspekt poznawczy. Jak sama nazwa wskazuje, obszar emocjonalny dotyczy emocji, jakie powstają w obliczu pojawiającego się zagrożenia. W takich sytuacjach można zauważyć m.in. przerażenie, niepokój lub obawę. Kiedy pojawia się np. szybsze bicie serca, przyspieszony oddech, pocenie się dłoni czy suchość w ustach to mówimy o objawach somatycznych. Do obszaru behawioralnego należy zaliczyć każde zachowanie wynikające z sytuacji zagrażającej. Dla przypomnienia: najczęstszymi reakcjami wynikającymi z tego aspektu zostały jest atak, paraliż lub ucieczka. Wyżej wymienione trzy obszary (emocjonalny, somatyczny i behawioralny) mogą jednoznacznie stanowić zarówno o lęku jak i strachu. Ostatnim komponentem jest aspekt poznawczy, który dotyczy myśli i przekonań odnoszących się do występującego zagrożenia. Ten aspekt również ukazuje się w obu tych emocjach, natomiast jako jedyny różni się od siebie. W kontekście strachu myśli i przekonania dotyczą zaistniałego realnego zagrożenia, który możemy jasno określić (np. “nieznany pies szczeka i biegnie w moją stronę – może mnie ugryźć”), z kolei w odniesieniu do lęku myśli i przekonania dotyczą zagrożenia o mglistym charakterze (np. “na pewno przydarzy mi się coś złego”). On stanowi podstawę różnicującą strach i lęk. Poniżej znajduje się tabela, która w prosty sposób pokazuje kontrast między strachem a lękiem.
| LĘK | STRACH |
| Nieuchwytne źródło zagrożenia | Konkretny obiekt lub zagrożenie |
| Niejasny związek lęku z zagrożeniem | Jasny związek strachu z zagrożeniem |
| Przewlekły | Zazwyczaj sporadyczny |
| Niepokój wszechobecny | Napięcie ograniczone w czasie i przestrzeni |
| Może nie mieć obiektu | Konkretne zagrożenie |
| Niejasny początek | Wywołany przez sygnały zagrożenia |
| Uporczywy | Zanika wraz z usunięciem zagrożenia |
| Niejasne ustąpienie | Zauważalne ustąpienie |
| Brak jasnych granic | Ograniczony obszar zagrożenia |
| Zagrożenie rzadko jest bliskie | Rychłe zagrożenie |
| Wzmożona czujność | Stan pogotowia |
| Fizyczne doznania czujności | Fizyczne doznania stanu zagrożenia |
| Zagadkowy charakter | Racjonalny charakter |
Diagnoza zaburzeń lękowych
Zaburzenia lękowe diagnozuje się na podstawie Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 oraz Kryteriów Diagnostycznych Zaburzeń Psychicznych DSM-5 Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.
W Polsce stosuje się klasyfikację ICD-10, która wyróżnia następujące jednostki zaburzeń lękowych: zaburzenia lękowe w postaci fobii, inne zaburzenia lękowe, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, reakcja na ciężki stres, zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia dysocjacyjne, zaburzenia występujące pod postacią somatyczną oraz inne zaburzenia nerwicowe.
Nadmierny lęk i związana z nim zmiana zachowania stanowi charakterystyczną wspólną cechę wszystkich zaburzeń lękowych.
Zaburzenia lękowe w ujęciu poznawczo-behawioralnym
Według modeli behawioralnych najtrudniejsze nieadaptacyjne zachowania, w szczególności zachowania lękowe, powstają wskutek warunkowania klasycznego, warunkowania instrumentalnego i naśladowania, które stanowią trzy reguły uczenia się.
Natomiast poznawcze modele określają powstanie zaburzeń lękowych w wyniku zniekształcenia przetwarzania informacji poprzez przecenienie prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia oraz jego wielkości, a także przy równoczesnym niedocenianiu własnych umiejętności w radzeniu sobie w sytuacji zagrażającej.
Model ABC:
| A (wydarzenie aktywizujące) |
B (myśli, przekonania) |
C (konsekwencje: zachowania, reakcje fizjologiczne, emocje) |
| Sytuacja | Automatyczne myśli | Reakcje behawioralne i emocjonalne |
Terapia poznawczo-behawioralna wykorzystuje powyższy model poznawczy, który zakłada, że to, co czujemy i jak się zachowujemy (C – konsekwencje) w stosunku do danego zdarzenia (A – wydarzenie aktywizujące), jest zależne od naszych myśli i przekonań (B – myśli, przekonania). Czyli zachowanie danej osoby wynika z interpretacji sytuacji, w której się znajduje.
Kiedy osoba jest w silnych emocjach zaczyna interpretować rzeczywistość w zniekształcony sposób (tzw. zniekształcenia poznawcze), które wywołuje błędne i niezgodne z rzeczywistością wnioskowanie, które jest przyczyną nieakceptowanego sposobu myślenia, strategii behawioralnych, emocji oraz zmian fizjologicznych
Co wpływa na podtrzymanie lęku?
- Niesprzyjające przekonania w odniesieniu do negatywnego wpływu lęku na funkcjonowanie jednostki;
- Brak akceptacji uczucia lęku;
- Zachowania służące wyeliminowaniu lęku np. nadmierna kontrola, unikanie sytuacji wywołujących lęk.
Psychoterapia poznawczo-behawioralna jako metoda na wyleczenie lęku
Leczenie tą metodą dzieli się na dwa obszary: poznawczy i behawioralny. W pierwszej kolejności dotyczy obszaru poznawczego i polega na rozproszeniu obaw osobie, która doświadcza zaburzeń lękowych. Terapeuta zwraca również uwagę na to, że nieprzyjemne doznania wynikające z konkretnych naznaczonych lękiem sytuacji nie wywołuje niechcianych konsekwencji (np. szybsze bicie serca nie kończy się zawałem). Następnie praca dotyczy negatywnych myśli automatycznych, które wywołują i/lub towarzyszą w sytuacji, kiedy osoba chora odczuwa lęk. Na tym etapie klient uczy się zauważać i rozpoznawać występujące zniekształcenia poznawcze. W dalszej kolejności terapeuta przechodzi do obszaru behawioralnego, w którym pomaga klientowi przeciwstawić się z sytuacją lękową. Takie działania polegają na wywoływaniu objawów i uczeniu radzenia sobie z niechcianymi symptomami przy wsparciu terapeuty.
Podsumowanie
W życiu codziennym lęk pełni funkcję adaptacyjną. O zaburzeniach lękowych mówimy wtedy, kiedy nasilenie obaw jest paraliżujące, wywołujące cierpienie i niekorzystnie wpływa na jakość życia codziennego. Strach pojawia się w obliczu realnego zagrożenia, natomiast lęk wywołany jest niebezpieczeństwem o nieokreślonym charakterze. To stanowi zasadniczą różnicę pomiędzy tymi dwoma emocjami. Jedną z dostępnych metod na leczenie zaburzeń lękowych jest psychoterapia poznawczo-behawioralna. Jej skuteczność została udowodniona wieloma badaniami.
Autorką artykułu jest Karolina Hoffmann – psycholog i psychoterapeuta współpracujący ze Stowarzyszeniem Animo.