Zaburzenie stresowe pourazowe (post-traumatic stress disorder, PTSD), jak sama nazwa wskazuje, związane jest z przeżyciem traumatyzującego doświadczenia. Oficjalnie wpisano je do klasyfikacji zaburzeń i chorób psychicznych dopiero w 1980 r. Pierwsze wzmianki o PTSD można było odnaleźć już w literaturze z VIII w. p.n.e. (Holiczer, Gałuszko, Cubała, 2007), jednak spostrzeżenia o konieczności utworzenia nowej jednostki chorobowej oparte były głównie o obserwacje kliniczne weteranów powracających z wojny w Wietnamie. Charakteryzowały ich pewne szczególne trudności adaptacyjne, którym towarzyszyło m.in.: ponowne przeżywanie urazu psychicznego pod postacią żywych obrazów i wspomnień scen walki, silne negatywne emocje, pobudzenie psychomotoryczne, drażliwość, zaburzenia snu i unikanie myśli oraz rozmów na temat wojny (van der Kolk, 2018).
Objawy PTSD
PTSD to bardzo poważne zaburzenie dezorganizujące życie osoby nią dotkniętej niemal w każdej sferze funkcjonowania. Dotyka ok. 8-9% populacji ogólnej, mimo że zdecydowanie więcej osób doznaje traumy (Holiczer, Gałuszko, Cubała, 2007). Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (APA, 2013a) podaje 5 głównych kryteriów rozpoznania PTSD, przy czym objawy muszą utrzymywać się powyżej 1 miesiąca, powodować znaczne cierpienie i ograniczenie funkcjonowania oraz nie mogą one być wywołane działaniem substancji psychoaktywnej czy innym stanem ogólnomedycznym.
Kryterium A zaklada narażenie na traumatyczny bodziec, rozumiany jako śmierć, groźba śmierci lub utraty zdrowia, klęska żywiołowa, katastrofa komunikacyjna, poważny uraz lub przemoc seksualna, poprzez bezpośrednie doświadczenie takiego przeżycia, bycie jego naocznym świadkiem, albo uzyskanie informacji o tym, że bliska osoba doświadczyła takiego zdarzenia. Istotne jest także to, czy traumatyczne doświadczenie się powtarza lub jak bardzo osoba jest narażona na jego nieprzyjemne szczegóły (np. zbieranie ludzkich szczątek na miejscu wypadku).
Kryterium B odnosi się do ponownego przeżywania traumatycznego doświadczenia w odpowiedzi na bodźce o nim przypominające i charakteryzuje się takimi objawami jak: utrzymujące się przykre wspomnienia dotyczące urazu, dręczące koszmary senne z nim związane, reakcje dysocjacyjne (np. flashbacki czy poczucie odrealnienia), które powodują, że osoba czuje się i zachowuje tak, jak podczas działania traumatycznego stresora, intensywny lęk, poczucie bezradności i stan przerażenia.
Kryterium C to utrwalone unikanie bodźców mogących wyzwolić dręczące wspomnienia o traumie (miejsc, ludzi, rozmów, myśli, czynności), niewystępujące przed doświadczeniem urazu.
Kryterium D zakłada negatywne zmiany w zakresie zdolności poznawczych i nastroju, związane z traumatycznym wydarzeniem, doświadczane pierwszy raz lub nasilające się po nim. Zmiany te, to m.in.: trudności w odtworzeniu pamięciowym szczegółów traumatycznego urazu, uporczywe negatywne przekonania o sobie, świecie i innych ludziach, zniekształcenia dotyczące przyczyn traumatycznego wydarzenia, nadmierne obwinianie siebie, poczucie wstydu, zmniejszenie lub porzucenie dotychczasowych zainteresowań, w tym również aktywności zawodowej.
Kryterium E odnosi się do objawów nadmiernego pobudzenia: problemy z zasypianiem, bezsenność, objawy psychosomatyczne, drażliwość, impulsywność, zachowania ryzykowne, tendencje samouszkadzające (autoagresja, zażywanie narkotyków itp.), nadmierna czujność i nieadekwatne reakcje strachu, trudności w koncentracji uwagi.
Diagnoza PTSD
Ze względu na wielość objawów, diagnoza bywa trudna. Zdarza się, że zamiast diagnozy PTSD, osoba otrzymuje rozpoznanie depresji, zaburzeń lękowych, uzależnienia od substancji psychoaktywnych czy zaburzeń psychotycznych. Oczywiście mogą to być choroby i zaburzenia współtowarzyszące, kluczowe jest jednak odpowiednie leczenie, uwzględniające działanie traumy.
Mechanizm powstawania PTSD?
Podczas działania traumatycznego bodźca nasz organizm zostaje „zalany” ogromną dawką hormonów stresu, które mają umożliwić nam przetrwanie. Są one produkowane w korze nadnerczy i należą do nich: adrenalina, noradrenalina oraz kortyzol. Ten ostatni ma za zadanie tłumienie reakcji alarmowej, przygotowującej nas do „walki lub ucieczki”; reakcji możliwej dzięki adrenalinie/noradrenalinie. Polega ona na tym, że układ nerwowy zostaje pobudzony, wskutek czego np. szybciej oddychamy, krew szybciej dopływa do mięśni, szybciej bije nam serce lub nieruchomiejemy np. nogi robią się nam „jak z waty”, nie jesteśmy w stanie się poruszyć (Rothschild, 2014).
Badania dowodzą, że osoby cierpiące na PTSD wytwarzają niewystarczającą ilość kortyzolu, co powoduje, że reakcja alarmowa trwa nawet po zaprzestaniu zagrożenia. Np. Yehuda i in. (1990) dowiedli, że nadnercza wietnamskich weteranów z PTSD produkują mniej kortyzolu niż nadnercza osób zdrowych. Nadmierne pobudzenie układu nerwowego powoduje upośledzenie chronologicznego zapisywania wydarzeń w pamięci, za które odpowiada hipokamp; trauma tłumi więc jego aktywność. Podobnie zostaje stłumiona aktywność ośrodka Broki, odpowiedzialnego za produkcję mowy (jest to zjawisko znane jako „oniemienie z wrażenia”). Efektem są ukryte, pofragmentaryzowane, nieprzetworzone wspomnienia w postaci pojedynczych obrazów czy dźwięków oraz reakcji, dla których opisania osoba nie potrafi znaleźć odpowiednich słów. Te niezintegrowane i nieodreagowane wydarzenia są rdzeniem traumy (Rothschild, 2014, van der Kolk, 2018). W etiologii PTSD uwzględnia się również czynniki przedtraumatyczne, takie jak zaburzenia emocjonalne, lękowe czy obsesyjno-kompulsyjne, zaistniałe wcześniej.
Grupy ryzyka PTSD
Na PTSD są bardziej narażone kobiety, ludzie o niższym statusie społeczno-ekonomicznym, niższym poziomie wykształcenia, osoby krzywdzone i zaniedbywane (fizycznie i/lub psychicznie) w dzieciństwie (APA, 2013a). Podatność ta kształtuje się, gdy wczesny opiekun (najczęściej rodzic) jest dla dziecka emocjonalnie niedostępny, nie reaguje na jego potrzeby, poważnie choruje lub jest nadmiernie zestresowany, by adekwatnie regulować emocje dziecka. Wówczas dorastający człowiek jest bardziej narażony na nadmierne doświadczanie stresu, przez co układ limbiczny, odpowiedzialny za regulację stanów zagrożenia nie działa prawidłowo (Teicher i in., 2003). Skutkiem tego jest dysregulacja układu nerwowego, powodująca np. trudności w koncentracji uwagi, nabywaniu umiejętności radzenia sobie ze stresem w sposób efektywny czy tolerowaniu frustracji (Heller, LaPierre, 2018).
Pozytywne konsekwencje traumy – posttraumatyczny wzrost
Część osób, które przepracowały traumę, doświadcza pozytywnych zmian. Tedeschi i Calhoun (1996) wprowadzili do psychologii pojęcie „wzrostu posttraumatycznego”. Według nich na skutek tego wzrostu możliwe są pozytywne zmiany psychologiczne, obejmujące trzy domeny:
- zmiany w percepcji siebie, np. zwiększenie poczucia własnej wartości i osobistej siły, odkrycie nowych umiejętności radzenia sobie z ekstremalnymi sytuacjami,
- zmiany w relacjach z innymi ludźmi, np. zwiększenie współodczuwania i wrażliwości na cierpienie innych,
- zmiany w filozofii życia, np. przeorganizowanie hierarchii wartości, większe docenianie chwili obecnej i drobnych wydarzeń powodujących chwile przyjemności, zmiana przekonań egzystencjalnych.
Jeżeli masz za sobą doświadczenie traumy i obecne są u Ciebie objawy opisane w tym artykule, nie bagatelizuj ich. Sięgnij po pomoc, by Twoje życie wróciło do równowagi. Pamiętaj, że nieleczone PTSD prowadzi do utrwalonych zmian osobowościowych.
Bibliografia:
- American Psychiatric Association (APA). (2013a). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition. DSM-5. American Psychiatric Association: Arlington, VA.
- Heller, L., LaPierre, A. (2018). Leczenie traumy rozwojowej. Wrocław: Instytut Terapii Psychosomatycznej.
- Holiczer, A., Gałuszko, M., Cubała, W. J. (2007). Zaburzenie stresowe pourazowe – opis ewolucji koncepcji zaburzenia i podejść terapeutycznych. Psychiatria, 4, 25-32.
- Rothschild, B. (2014). Ciało pamięta. Psychofizjologia traumy i terapia osób po urazie psychicznym. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Tedeschi, R. G., Calhoun, L. G. (1996). The Posttraumatic Growth Inventory: Measuring the Positive Legacy of Trauma. Journal of Traumatic Stress, 9, 455-471.
- Teicher, M. H., Andersen S. L., Polcari, A., Anderson, C. M., Navalta, C. P., Kim, D. M. (2003). The neurobiological consequences of early stress and childhood maltreatment. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 27, 33-44.
- van der Kolk, B. (2018). Strach ucieleśniony. Mózg, umysł i ciało w terapii traumy. Warszawa: Czarna Owca.
- Yehuda, R., Southwick, S. M., Nussbaum, G., Wahby, V., Giller, E. L., Mason, J. W. (1990). Low Urinary Cortisol Excretion in Patients with Posttraumatic
Stress Disorder. The Journal of Nervous and Mental Disease, 178, 366-369.
DOI: 10.1097/00005053-199006000-00004.
Autorką tekstu jest Paulina Żbikowska