„W swojej osobistej, domowej kolekcji posiadam cały zestaw rysunkowych strachów opatrzonych datami. To taki mój intymny kalendarz węzłowych punktów rozwoju, bo strach i opór pojawiają się zawsze wtedy – kiedy trzeba, gdy po prostu potrzebujemy się zatrzymać i dać sobie miłość i czułość. Pokochać swój opór. Często wracam do tych notatek i już coraz rzadziej powtarzam strach i opór w realizacji zadań ku celom. Narysowane znaczy odczarowane. Rysuj więc, datuj i kolekcjonuj swoje strachy, małe i duże. A przede wszystkim pokochaj swój opór. To taka ściana, która do Ciebie mówi: zauważ, tego Ci brakuje, a tego jest nadmiar. Ćwicz ten rysunek!”
To fragment tekstu autorstwa Anny Kapusty, zamieszczonego na łamach literackiego miesięcznika Akant (2019). Pamiętam, jak trafiwszy przypadkiem na ten artykuł, spróbowałam wykonać zaproponowane w nim ćwiczenie. Narysowałam mój strach. Jego kościste ręce i nogi, a także przygarbiona postać, przywodzą na myśl jakiegoś potwora. Jednak spogląda na mnie niepewnie, trochę jak nieśmiałe dziecko. Mój strach ma naprawdę wielkie oczy. Ten amatorski rysunek wspominam jako bardzo ciekawe doświadczenie. Chociaż arteterapia może się niektórym wydawać nieco dziwną formą oddziaływania psychologicznego, warto przyjrzeć się jej metodom i potencjalnym korzyściom.
Rola twórczości w procesie terapeutycznym
Już w starożytności zauważono, że sztuka odgrywa istotną rolę w kształtowaniu ludzkiej psychiki. Arystoteles opisywał oddziaływanie teatralnej tragedii na widza jako katharsis, czyli wewnętrzne oczyszczenie. Oglądane sceny miały wpływać na odbiorcę emocjonalnie i intelektualnie, aby wyrobić w nim właściwą postawę moralną i przynieść duchowy spokój. W czasach nowożytnych doceniono znaczenie twórczości plastycznej w terapii, początkowo jako metody diagnostycznej. Niemałą rolę odgrywała na tym polu psychoanaliza. Z czasem jednak arteterapia zaczęła zyskiwać na popularności nie tylko na gruncie klinicznym, ale także pedagogicznym czy resocjalizacyjnym.
W szerokim znaczeniu arteterapia obejmuje różnego rodzaju aktywności artystyczne i percepcję sztuki w procesie terapeutycznym. Metody te mogą być związane z:
- muzyką (muzykoterapia),
- tańcem (choreoterapia),
- literaturą (biblioterapia),
- sztukami plastycznymi,
- teatrem,
- filmem.
Czym jest arteterapia
W węższym rozumieniu za arteterapię uznaje się wykorzystanie różnego rodzaju technik plastycznych w celach terapeutycznych.
W obu tych znaczeniach arteterapia pełni ważną funkcję emocjonalną i socjalizacyjną. Sprzyja radzeniu sobie ze stresem, służy zdrowemu wyrażaniu emocji i pomaga w komunikacji pomiędzy uczestnikiem terapii a terapeutą.
Liczni autorzy wskazują na związki twórczości artystycznej z problemami natury psychicznej. Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego wskazuje na konstruktywny aspekt trudnych przeżyć wewnętrznych u osób kreatywnych. Konieczność adaptacji pojawiająca się wobec kryzysów emocjonalnych pozwala osiągnąć według autora wyższy poziom rozwoju. Także Antoni Kępiński w swym podejściu fenomenologicznym wskazywał na potrzebę dostrzeżenia i afirmacji indywidualnego świata wewnętrznego osób doświadczonych chorobami psychicznymi.
Na podstawie badań stwierdzono, że osoby uzdolnione twórczo charakteryzują się wyższym poziomem niepokoju egzystencjalnego. Natomiast analizy biografii ludzi wybitnych, a także statystyki prowadzone wśród uzdolnionych dzieci i młodzieży, wskazują na wysoki odsetek osób z problemami psychicznymi w tych grupach.
Z perspektywy psychologii egzystencjalnej twórczość zwraca uwagę na podmiotowość człowieka poprzez nadawanie sensu trudnej sytuacji. Podejście takie bliskie jest nurtowi psychologii pozytywnej, która koncentruje się na zasobach, a nie na deficytach. Thomas Heinzen wyróżnia dwa rodzaje twórczości: proaktywną, związaną z pozytywnymi emocjami i dostrzeganiem własnego potencjału, oraz reaktywną, mającą związek z negatywnymi emocjami i doświadczaniem sytuacji problemowej.
W nurcie psychologii ewolucyjnej twórczość postrzega się albo jako strategię adaptacyjną, pomagającą w integracji grupy lub znalezieniu partnera, albo jako uboczny efekt rozwoju innych ważnych dla przetrwania funkcji mózgu.
Podjęto także próby wytłumaczenia skuteczności arteterapii na gruncie neuropsychologii. Sugeruje się, że aktywacja prawej i lewej półkuli oraz ich integracja w procesie twórczym i jego omówieniu pomagają w radzeniu sobie z przeżytą traumą. Aktywność motoryczna potrzebna przy wykorzystaniu technik plastycznych sprzyja interakcji nerwów czuciowych i ruchowych, a w efekcie fizycznemu odreagowaniu napięcia.
Jak działa arteterapia
Oczywiście różne metody terapeutyczne przynoszą różnego rodzaju korzyści i mogą mieć odmienne znaczenie dla poszczególnych grup odbiorców, w tym dzieci, osób starszych, chorych czy osób z niepełnosprawnościami. Mogą rozwijać uczestników nie tylko pod względem wrażliwości, ale także poznawczo, ruchowo czy manualnie. Wspólnym mianownikiem wydaje się jednak być regulacja emocji, co może wzbudzić szczególne zainteresowanie wśród osób dotkniętych zaburzeniami afektywnymi. Wciąż potrzebne są jednak badania nad efektywnością arteterapii w zaburzeniach lękowych. Korzyści płynące z tej formy oddziaływania odnotowywane są przede wszystkim przez praktyków. Systematyczne analizy nie są łatwe między innymi ze względu na różnorodność metod tego rodzaju terapii. Dotychczasowe efekty badań pokazują, że arteterapię w celu obniżenia lęku stosowano z powodzeniem wśród pacjentów nowotworowych, pracowników, studentów oraz uczniów.
Arteterapia może być dobrą propozycją dla odbiorców obawiających się innych form wsparcia. Specyfika procesu wyrażania siebie poprzez sztukę może sprzyjać komunikacji, zniwelować opór przed zmianą, a tym samym może okazać się uwalniającym doświadczeniem dla wielu osób.
Stosunkowo nowoczesna jest metoda arteterapeutyczna oparta na refleksyjności (mindfulness-based art therapy). Łączy ona elementy twórczości i medytacji, bazując na dwóch filarach: poznawczym i emocjonalnym. W modelu tym wyróżnia się odpowiednio dwie reprezentacje problemu: obiektywną i subiektywną. Relacja między tymi aspektami przetwarzania informacji manifestuje się w sposobie przeżywania stresu przez osobę doświadczającą trudności życiowych.
Ciekawym przykładem arteterapii jest „gra w bazgroły” opracowana przez Winnicota. Polega ona na specyficznym dialogu na papierze: terapeuta rysuje bazgroły, z których dziecko tworzy rysunek. Następnie role się odwracają. Rysowaniu towarzyszy swobodna rozmowa na temat powstających obrazków.
Arteterapia w formie twórczości plastycznej pozwala na udokumentowanie procesu terapeutycznego i daje szansę na przyjrzenie się czynionym postępom.
Istotne znaczenie ma to, że arteterapia bywa formą chętnie wybieraną przez beneficjentów wsparcia, ponieważ dla wielu ludzi sztuka jest czymś naturalnie budzącym zainteresowanie. Zaangażowanie uczestników jest, jak wiadomo, kluczowe dla powodzenia terapii, w związku z czym dobranie metody zwiększającej motywację sprzyja efektywności oddziaływań. Z drugiej strony niekiedy zaangażowanie się w aktywności plastyczne przychodzi łatwiej dzieciom niż osobom dorosłym, ponieważ forma ta kojarzona jest często z zabawą. Z tego względu zastosowanie arteterapii może w niektórych sytuacjach wymagać od terapeuty przekonania uczestnika do takiej metody, żeby uzyskać płynące z niej korzyści.
Czy arteterapia jest dla Ciebie?
Ważnym aspektem arteterapii jest nieocenianie. Prace plastyczne uczestników nie są w żaden sposób krytykowane pod względem formy czy treści. Istotą terapii jest wyrażanie siebie i osobiste doświadczenie związane z tym procesem, nie zaś wyrabianie u tworzących określonego warsztatu artystycznego.
Pojawiają się głosy zwracające uwagę na profilaktyczną rolę edukacji artystycznej oraz pozaterapeutyczną wartość twórczości osób objętych wsparciem. Warto mieć na uwadze, że działalność artystyczna może być istotną częścią życia i środkiem wyrazu zarówno dla ludzi zdrowych, jak i doświadczających problemów natury psychicznej.
Bibiliografia
- Akant 7(280)2019 str. 5
- Abbing A., Ponstein A., van Hooren S., de Sonneville L., Swaab H., Baars E. The effectiveness of art therapy for anxiety in adults: A systematic review of randomised and non-randomised controlled trials. https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0208716
- Bosman J. T., Bood Z. M., Scherer-Rath M., Dörr H., Christophe N., Sprangers M. A. G., van Laarhoven H. W. M. The effects of art therapy on anxiety, depression, and quality of life in adults with cancer: a systematic literature review. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33188476/
- Chmielińska A. Twórczość „tych, którzy czują więcej” https://dspace.uni.lodz.pl/xmlui/handle/11089/30695
- Chmielnicka-Plaskota A., Dziechciarska W., Oręziak H., Kompowska-Marek R., Zielińska A. Sztuka terapii. Terapia sztuką
Neuropsychiatria. Przegląd Kliniczny Review of Clinical Neuropsychiatry VOL. 9 (NR 3)/2017: 108-112
https://www.journalsmededu.pl/index.php/neuropsych/article/view/1409 - Dąbrowska E. Arteterapia, jako metoda usuwania zaburzeń emocjonalnych u dzieci w wieku przedszkolnym http://www.publikacje.edu.pl/publikacje.php?nr=12074
- Jach Ł. Homo sapiens a sztuka – twórczość artystyczna w perspektywie psychologii ewolucyjnej
https://www.researchgate.net/publication/315777739_Homo_sapiens_a_sztuka_-_tworczosc_artystyczna_w_perspektywie_psychologii_ewolucyjnej - Kompowska-Marek R., Chmielnicka-Plaskota A. Czy arteterapia może wspomagać proces leczenia zaburzeń depresyjnych? – studium przypadku
Neuropsychiatria. Przegląd Kliniczny Review of Clinical Neuropsychiatry VOL. 10 (NR 2-3)/2018: 49-54
https://journalsmededu.pl/index.php/neuropsych/article/view/1391 - Krawiecka K. Działalność artystyczna uczniów z niepełnosprawnością intelektualną i studentów – jako zaprzeczenie arteterapii https://czasopisma.uksw.edu.pl/index.php/fp/article/view/926
- Linek A. Arteterapia – poznanie i wyrażanie siebie
Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ Nauki Humanistyczne, Nr 4 (1/2012)
https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/handle/item/25276 - Nieduziak E. Edukacja artystyczna czy srteterapia? Opozycja nie/potrzebna
Eruditio et Ars 65 Nr 1/2019 (2)
http://eruditioetars.pwsz-ns.edu.pl/index.php/8-najnowszy-numer/17-nr-1-2020 - Popek R. Osobowościowe uwarunkowania uzdolnień artystycznych na przykładzie plastyki
https://luna.collegiumwitelona.pl/integro/ici/recorddetail?id=oai%3Apolona.pl%3A140348993 - Sękowski A., Płudowska M. Niepokój egzystencjalny i lęk u osób o zróżnicowanym poziomie zdolności twórczych
Studia z Psychologii w KUL, tom 17 red. O. Gorbaniuk, B. Kostrubiec-Wojtachnio, D. Musiał, M. Wiechetek, A. Błachnio, A. Przepiórka, Lublin, Wyd. KUL 2011, s. 11-26
https://www.researchgate.net/publication/291086586_Niepokoj_egzystencjalny_i_lek_u_osob_o_zroznicowanym_poziomie_zdolnosci_tworczych - Stańko M. Arteterapia jako metoda profesjonalnej pomocy chorym na nowotwory
Współczesna Onkologia (2008) vol. 12; 3 (148–152)
(PDF) Arteterapia jako metoda profesjonalnej pomocy chorym na nowotwory (researchgate.net)
Stańko M. Arteterapia — mechanizmy działania z perspektywy neuropsychologii
Psychoterapia 2 (149) 2009 strony: 29–35
https://www.researchgate.net/publication/258218680_Arteterapia_-_mechanizmy_dzialania_z_perspektywy_neuropsychologii - Visnola D., Sprûdþa D., Baíe M. A., Piíe A. Effects of art theraphy on stress and anxiety of employees
Proceedings of the Latvian Academy of Sciences, Section B, Vol. 64 (2010), No. 1/2 (666/667), pp. 85–91 https://sciendo.com/article/10.2478/v10046-010-0020-y
Autorką artykułu jest Hanna Lejer